Genethische Zaken 1

Nieuwsbrief van het Nederlands Platform Gentechnologie nummer 1 - februari 2001

Redactioneel Het NPG Gentech per e-mail Informatiemateriaal Herziening octrooirichtlijn? Website biopolitiek geopend Het argument Afrika Manipulaties in Oost Europa Gentechvrije aanvoer Standpunten over biotechnologie Gemodificeerd maatschappelijk debat Bt maïs StarLink maïs in de supermarkt Diverse acties

Kans op herziening Octrooirichtlijn groot

"The European Directive (...) will hand in control over the genetic heritage of humans, animals and plants to the few industries rich enough to buy the patents, thereby effectively transforming life itself into a commodity good to be altered on the whim of partisan commercial interests."
(Dario Fo, 1998)

Na een tien jaar durende strijd, keurde het Europees Parlement in 1998 de 'life patents'richtlijn goed. Deze richtlijn zet de deur open voor octrooien op planten, dieren,planten- en dierenrassen,cellen en weefsel,DNA-sequenties en in bepaalde gevallen zelfs menselijke embryo's. De richtlijn had al in de nationale wetgevingen opgenomen moeten zijn. Maar de parlementen verzetten zich,net als maat schappelijke groepen.
Droge kost met scherpe kantjes - voor de liefhebber.

Nog nooit eerder was over een Europese richtlijn zoveel ophef geweest. De industrie overstelpte Europarlementariërs met diners en voerde bij elke bespreking van de richtlijn mensen in rolstoelen aan met t-shirts 'No Patents No Cure!'. Van andere zijde ontvingen ze een ongekende hoeveelheid brieven en stukken over de bio-piraterij, dierenleed, ethische aspecten en de gevaren van gentechnologie. Na voor het eerst haar tanden te hebben laten zien door de eerste versie van de richtlijn in 1995 weg te stemmen, gingen de Parlementsleden drie jaar later dan toch overstag.
Onder grote druk van de Tweede Kamer stemde de Nederlandse regering toen, mei 1998, in de Raad van Ministers als enige tegen de richtlijn. Eén van de voornaamste redenen is altijd het principe geweest dat planten en dieren niet octrooieerbaar mogen zijn.

Uiteindelijk wisten de Tweede Kamerleden de regering er zelfs toe te bewegen de richtlijn aan te klagen bij het Europees Hof. In deze zaak, ondersteund door Italië en Noorwegen (dat als lid van de Europese Economische Ruimte ook verplicht is zich aan de richtlijn te houden) is nog geen uitspraak gedaan.

Op 30 juli 2000 moesten alle lidstaten de richtlijn omgezet hebben in nationale wetgeving. Ook Nederland, want het simpele feit dat een richtlijn door een land wordt aangeklaagd heeft geen opschortende werking.

Rond de implementatie van de nieuwe bepalingen in de Rijksoctrooiwet is opnieuw grote discussie ontstaan in de Tweede Kamer. Als vanouds werd een diepe kloof zichtbaar tussen Tweede Kamer (lees: alle fracties behalve VVD en D66) en het Ministerie van Economische Zaken in de persoon van staatssecretaris Ybema.
Het gentech-klimaat onder bewindsvrouwe Jorritsma is duidelijk. Op een grote 'life sciences' beurs BIO 2000 in Boston, deze lente, zei ze: "Ik wil dat Nederland deel gaat uitmaken van de 'biotech elite'. Dat is waar we horen, des te meer als je [...] de harmonieuze verhouding tussen wetenschap en bedrijfsleven in ogenschouw neemt". De door EZ voorbereide nieuwe Rijksoctrooiwet, die keurig doet wat de richtlijn oplegt, hoopte ze zonder al te veel problemen door de Kamer te loodsen. Dit was dus niet het geval. Veel Kamerleden vonden dat, gezien de officiële anti-positie van Nederland, er wel wat meer gedaan had kunnen worden om elke mogelijke speelruimte te benutten voor eigen, strakkere interpretatie.

'openbare orde en goede zeden'
Met name wordt gedoeld op een clausule in de richtlijn die bepaalt dat uitvindingen niet octrooieerbaar zijn als ze strijdig zijn met de 'openbare orde en goede zeden'. Vroeger was dit begrip juridisch beperkt tot extreme gevallen als bom-brieven. Een octrooi geeft normaliter geen waarde-oordeel. Een octrooihouder heeft met het octrooi dan ook geen automatische toestemming op zak om de uitvinding te exploiteren; daar zijn andere wetten voor. In de richtlijn werd het begrip echter al verder uitgebreid met vier categorieën die dus strijdig worden geacht met de 'openbare orde en goede zeden':

1. processen voor het klonen van mensen,
2. processen om de genetische identiteit van mensen te veranderen,
3. het gebruik van menselijke embryo's voor industriële of commerciële doeleinden en
4. processen die de genetische identiteit van dieren veranderen waardoor ze zullen lijden 'zonder substantieel medisch nut voor mens of dier'.

Door de staatssecretaris wordt nu beweerd dat verdere concrete invulling van dit begrip niet gewenst is, en dat dat alleen in EU-verband kan plaatsvinden. Een onderzoek van de UvA, uitgevoerd in opdracht van de Dierenbescherming, wees echter uit dat dat juridisch niet klopt een lidstaat heeft wel degelijk zelf het recht om dit begrip verder uit te werken.

Verschillende Kamerleden hebben dienden dus amendementen in die vallen onder de 'openbare orde en goede zeden' clausule. Tineke Witteveen (PvdA) stel-de zelfs voor om 'planten en dieren' daaronder te laten vallen, omdat nergens in de richtlijn expliciet zou staan dat dit verplicht was. Het is echter de overduidelijke bedoeling en zelfs de essentie van de richtlijn dat planten en dieren wél octrooieerbaar worden. Daarom noemde de staatssecretaris dit amendement 'destructief'. Snel werd echter duidelijk dat als er een stemming plaats zou vinden, dit amendement goede kans zou hebben om het te halen. Andere amendementen onder de vlag van 'openbare orde en goede zeden' hielden bijvoorbeeld in dat zaken als de 'Terminator Technologie' of de zogenaamde GURTs (Genetic Use Restriction Technologies) niet octrooieerbaar zouden worden. Deze technologieën zijn er respectievelijk op gericht om planten in een volgende generatie onvruchtbaar te maken, danwel ze afhankelijk te maken van chemicaliën om bepaalde genetische processen 'uit' of 'aan' te schakelen.

En tenslotte biopiraterij - het jatten van genetische diversiteit en kennis daaromtrent, en dat nog octrooieren ook. Steeds vaker blijkt het voor te komen dat octrooien gegeven worden voor 'uitvindingen' die gebaseerd zijn op gewassen of medicinale planten, met name uit het Zuiden, waaraan slechts een kleine - of zelfs helemaal geen - verandering is toegebracht. Het blijkt echter moeilijk zo niet onmogeljik te zijn om een afdoende regeling op de nemen in een octrooiwet die biopiraterij tegen zou kunnen gaan. Octrooien op genetisch materiaal zou gewoon niet toegestaan moeten mogen worden. Want wat je ook verzint - officiële toestemming van en compensatie voor het land van herkomst bijvoorbeeld - er zitten altijd wel weer haken en ogen aan. Want wie wijs je aan als de ultieme 'bezitters' van genetisch materiaal en kennis daarover?

Politiek
De Kamerdebatten lieten een reeks politieke kronkelingen zien die voor de buitenstaander moeilijk te doorgronden waren. In eerste instantie was het relatief kritische deel van de Kamer voor vertraging van implementatie, in afwachting van de uitspraak van het Europees Hof. EZ en de fracties van de VVD en D66 wilden haast maken om netjes op tijd te zijn voor de implementatie-deadline. Toen echter het 'Witteveen' amendement m.b.t. 'planten en dieren' bekend werd, draaiden de posities 180 graden om. Men realiseerde zich namelijk ook (plotseling?) dat als Nederland niét op tijd zou implementeren, dat dan vanaf 30 juli de richt-lijn rechtstreeks van kracht zou worden. De EZ/VVD/D66 kliek besefte dat dat gunstiger was dan een wet met amendement 'Witteveen' erin. Plotseling werd het dreigement van EU sancties op het niet tijdig implementeren, waar EZ voort-durend mee had lopen schermen, een stuk minder acuut. Ybema kondigde aan de Raad van State om spoedadvies te zullen vragen ten aanzien van alle amendementen.

Daarnaast speelden nog een paar andere zaken. Kamerleden stoorden zich aan het feit dat Nederland nooit aan de Europese Commissie heeft gevraagd om opschorting van het in werking treden van de richtlijn. Nederland had bijvoorbeeld een verzoek kunnen indienen om de uitspraak van het Europees Hof te mogen afwachten, alvorens de richtlijn in nationale wetgeving om te zetten. De kans dat dit was toegezegd was minimaal, maar het recht om het te vragen was er wel. De RPF besloot alsnog een motie hiertoe in te dienen, die een meerderheid behaalde. De staatssecretaris heeft er gehoor aan gegeven, maar het Europese Hof oordeelde op 25 juli dat onvoldoende is bewezen dat sprake zou zijn van ernstige onherstelbare schade als de wet wordt ingevoerd, dat de fundamentele ethische bezwaren die Nederland tegen (onderdelen van) deze richtlijn heeft niet als ernstige en onherstelbare schade kunnen worden aangemerkt, dat niet bewezen is dat in Nederland daadwerkelijk octrooien voor uitvindingen betreffende planten en dieren zouden worden verleend alvorens in de hoofdzaak uitspraak zou worden gedaan, en dat de Nederlandse autoriteiten maatregelen kunnen treffen om schade te voorkomen (verlening octrooi onder opschortende of ontbindende voor-waarde).
Er zijn inmiddels kamervragen gesteld of de maatregelen uit het laatste punt genomen zullen worden. Ten slotte was er nog kritiek op het feit dat het proces rond de Nederlandse aanklacht tegen de richtlijn tot nu toe geheel in het geheim verloopt. In de stadia voorafgaand aan de hoorzitting worden voortdurend stukken uitgewisseld die niet openbaar gemaakt worden, ook niet aan Kamerleden. Dit betreft overigens een algemene kritiek, aangezien deze geheimhouding tot de standaard-procedure behoort.

Inmiddels blijkt dat ook in andere EU landen de implementatie niet soepel verloopt - integendeel. De Duitse Bundestag, een andere dan die van twee jaar geleden, lijkt in het geheel niet gelukkig met de richtlijn. Zij hebben aangekondigd de wet pas volgend jaar te implementeren, met een beperking van octrooimogelijkheden op menselijke genen. Als dat laatste volgens Duitsland mogelijk is dan is er ook een goede kans voor de Nederlandse amendementen. In Frankrijk heeft de Minister van Justitie Elisabeth Guigou aan het Parlement laten weten dat de richtlijn in strijd is met maar liefst drie Franse wetten. Ook in Oostenrijk hebben ze naar zeggen zoveel last van twijfels en scrupules dat ze in elk geval wachten op de uitspraak over de Nederlandse beroeps-zaak. In België ontstond commotie over het eerste implementatie-voorstel, nu staat het wetsontwerp voor commentaar op een website. In Ierland en Spanje schiet het al evenmin op. Finland, Denemarken en Groot-Brittannië hebben de richtlijn onverkort overgenomen. De Raad van Europa, die zich al eerder kritisch uitliet over de octrooirichtlijn, heeft opgeroepen tot een moratorium op octrooien op genen en een nieuwe onder-handeling over de richtlijn. Zij stellen in verband hiermee dat die lidstaten (i.e. Nederland en Italië) die de richtlijn aangeklaagd hebben ondersteund dienen te worden.

Octrooien rooien; hernieuwd verzet tegen de richtlijn
Toen de richtlijn nog geen voldongen feit was, werd een Europese coalitie van groepen gevormd die tegen de richtlijn waren. Deze coalitie probeerde uit alle macht Parlementariërs te overtuigen van de gevolgen van de richtlijn. Acties bleven beperkt tot incidentele protesten in Brussel, of bij het Europees Octrooi Bureau. Dat op dit onderwerp nauwelijks direkte actie is ondernomen - toen niet en nu niet - heeft veel te maken met het ingewikkelde en ongrijpbare karakter van de problematiek. De consequenties van een octrooi liggen in de sferen van macht, economie en ethiek.

Juridische procedures tegen individuele octrooien is een andere optie. Vorige maand kwam een einde aan een vijf jaar durende zaak tegen een omstreden octrooi bij het Europees Octrooi Bureau. Dit octrooi was gegeven op een schimmel-bestrijdingsmethode gebaseerd op de Indiase Neem-boom, een boom die in het Hindi nota bene de 'Vrije Boom' heet. Uiteindelijk moest het 'Opposition Division Panel' van het EOB wel toegeven dat er echt geen 'innovatieve stap' aan de zogenaamde uitvinding toe te schrijven viel. Op de stoep van het EOB vond een kleine ludieke actie plaats waarbij twee jonge Neem-boompjes bevrijd werden van alle octrooien die er bestaan op Neem-produkten. Ondanks dit succesje was het voor alle betrokkenen bij deze 'Neem'-zaak duidelijk dat het ondoenlijk is om ieder octrooi afzonderlijk te gaan aanvechten. Te kostbaar, tijdrovend en inefficiënt.

Eén van de aanklagers van het Neem-octrooi in kwestie was de Indiase groep van milieu-aktiviste Vandana Shiva. Die groep is in India ook op een hele andere, strukturele manier bezig op dit gebied, waarbij de vrije uitwisseling van zaden centraal staat. Hiermee doen ze dus het tegengestelde van wat de multinationals beogen met hun octrooien. Ook in Europa zou dit kunnen bijdragen aan een betere, leukere en eerlijker landbouw. De biologische landbouw, die meer gericht is op diversiteit, is de aangewezen plek hiervoor. Dit is echter een hele onderneming die veel expertise vereist, en die op deze plek alleen maar even aangestipt moet worden. Want uiteindelijk ligt hier de enige echte mogelijkheid om het octrooi-systeem te kunnen negeren en een andere werkelijkheid te scheppen.

Maar hoe kunnen we verder te werk - hier en nu? Octrooien vallen nu eenmaal niet te rooien - het zijn abstracte, ontastbare fenomenen. Veel groepen uit de toenmalige coalitie zien nu - net als toen - geen andere weg dan het lobby-pad. Initiatieven in dat kader zijn bijvoorbeeld een kaartenactie aan het adres van Prodi. De makers van de kaarten, de nieuwe Italiaanse anti-gentech coalitie 'Mobilitebio', eist een volledige herziening van de richtlijn. Kaarten worden tegen verzendkosten opgestuurd door de Comitato Scientifico Antivivisezionista (fax +0(6) 3225370, info@antivivisezione.it.

José Bovi, een Franse boer die bekend werd met anti-gentech en anti-McDonald's acties, stuurt 'sign-on' bericht rond dat ageert tegen (o.a.) octrooien. Als nieuwe ster aan de anti-globaliseringshemel schrijft hij: "For the "life science" transnational poisoners, patenting provides an essential tool for getting control of the world seed market and forcing GMOs (genetically modified organisms) on us all". Deze uitspraak, net als het citaat van Dario Fo waar dit stuk mee begon, verwoordt in duidelijke taal het belang van het octrooi-verhaal binnen het hele gentechdebat.

Misschien is de beste manier om het verzet door te zetten dan ook wel een combinatie van politieke druk richting EU en octrooi-instanties enerzijds; en direkte actie gericht op gentech in het algemeen anderzijds. Bij zo'n actie kun je dan de octrooi-kwestie betrekken, en er op die manier meer bekendheid aan ge-ven. Geheel tegen de tijdgeest in kunnen we ook altijd nog teruggrijpen in de oude doos: gratis zaadjes uitdelen op de Dam!

door Nina Holland

De basis voor dit artikel was het artikel 'Het leven als uitvinding;verzet tegen octrooirichtlijn laait weer op' dat Nina (A SEED) schreef voor Ravage. Het is drastisch ingekort en aangevuld met recente ontwikkelingen.
NB:Twee video's over dit onderwerp (één over Monsanto die een Canadese boer aanklaagt wegens het opnieuw gebruiken van geoctrooieerd zaad en één over de strijd tegen biopiraterij in India) zijn te leen via nina@aseed.antenna.nl.

De lange versie is ook te lezen: rtf-file.